عبارتست از یک استراتژی یا یک رشته اعمال از پیش طرح‌ریزی شده توسط تصمیم‌گیرندگان حکومتی که مقصود آن دستیابی به اهدافی معین، در چهارچوب منافع ملی و در محیط بین­المللی است. به‌طور خلاصه می­توان گفت که سیاست خارجی شامل تعیین و اجرای یک سلسله اهداف و منافع ملی است که در صحنه­ي بین­المللی از سوی دولت­ها انجام می­پذیرد. سیاست خارجی می­تواند ابتکار عمل یک دولت و یا واکنش آن در قبال کنش دیگر دولت­ها باشد[1] و در تعریفی دیگر می­توان این‌طور تعریف کرد که: جهتی را که یک دولت بر می­گزیند و در آن از خود تحرک نشان می­دهد و نیز شیوه­ی نگرش دولت را نسبت به جامعه­ي بین­المللی، سیاست خارجی می‌گویند. 2

 

سیاست خارجی، سیاست بین­ الملل و روابط بین ­الملل

بین این سه واژه تفاوت وجود دارد، و این تمایز به‌طورکلی به تفاوت میان هدف­ها و اقدامات(تصمیمات و خط مشی­ها) یک دولت یا دولت­ها، و کنش­های متقابل میان دو یا چند دولت ارتباط پیدا می­کند. اگر در تحلیل خود به اقدامات یک دولت در قبال محیط خارج و شرایط معمولا داخلی موثر در تعیین اقدامات مزبور بپردازیم اساسا به سیاست خارجی توجه کرده­ایم. اما اگر به آن اقدامات فقط به منزله‌ی جنبه‌ای از الگوی اقدامات یک دولت و واکنش­ها یا پاسخ­های دیگران بپردازیم، به سیاست بین‌الملل یا روندهای کنش متقابل دو یا چند دولت می‌نگریم. و اصطلاح روابط بین­الملل به‌صورت متمایز از سیاست بین­الملل و سیاست خارجی، می­تواند به همه­ي شکل­های دولتی و غیر دولتی کنش متقابل اعضای جوامع مختلف اطلاق شود. مطالعه­ي روابط بین­الملل دربر گیرنده­ي تحلیل سیاست­های خارجی یا روندهای سیاسی میان ملت­ها نیز هست.[3]

 

خاستگاه سیاست خارجی         

برای روشن شدن ادبیات سیاست خارجی باید به مبحث روابط بین­الملل برگردیم. نظریه­های روابط بین­الملل از یک لحاظ به دو بخش نظریه­های اندرکنش[4] و نظریه­های کنش[5] تقسیم می­شوند. نظریه­های اندرکنش با روابط بازیگران در عرصه­ي بین­المللی سر و کار دارند، درحالی‌که نظریه­های کنش صرفا با بازیگر درون نظام بین­المللی سر و کار دارند. روابط بین­الملل عبارت از مطالعه اندرکنش بازیگران عرصه­ي بین­المللی است، و سیاست خارجی مطالعه­ي کنش این بازیگران است. بدین ترتیب، نظریه­ي اندرکنش عرصه­ي بررسی روابط (سیاست، اقتصاد و فرهنگ) بین­الملل است، درحالی‌که نظریه­ي کنش عرصه­ي بررسی سیاست خارجی است.

روابط بین­الملل به قدمت خود دولت – ملت­ها می­باشد. اما تحلیل سیاست خارجی، به‌عنوان یک رشته متمایز تئوریک عمدتا بعد از جنگ جهانی دوم به‌وجود آمد.

آغاز کار رشته­ي سیاست خارجی را معمولا سه منبع عمده می­دانند: مقاله­ي جیمز روزنا با عنوان “پیش نظریه­ها و نظریه­های سیاست خارجی،” کتاب ریچارد اسنایدر و همکارانش با عنوان تصمیم­گیری به مثابه رویکردی در مطالعه­ي سیاست بین­الملل، و کتاب هارولد و مارگارت اسپراوت با عنوان “فرضیه­های مناسبات انسان – محیط درون عرصه­ي سیاست بین‌الملل.” به‌طور خلاصه می­توان گفت این آثار دارای تاثیر تئوریک قابل توجهی در رشته­ي سیاست خارجی بودند و موجب شکل­گیری سه شاخه در مطالعات سیاست خارجی با عناوین “سیاست خارجی مقایسه‌ای”، تصمیم­گیری سیاست خارجی،” و “محیط و زمینه­ي سیاست خارجی گردیدند.”[6]

 

اهداف را، تصمیم­گیرندگان رسمی دولت انتخاب می­کنند تا یا وضع بین­المللی موجود را به نفع منافع ملی خود تغییر دهند و یا در حفظ آن بکوشند. اهداف سیاست خارجی[7] حاصل تحلیل مقاصد[8] و وسایل[9] نیل به اهداف می­باشد. گرچه اهداف روشن و واقعی سیاست خارجی، از کشوری به کشور دیگر متفاوت است، همه­ي کشورها دارای اهداف زیر می­باشند:

-1هدف­های کوتاه مدت[10] و حیاتی: منافع و ارزش­های حیاتی از جمله این اهداف به شمار می­آیند و غالبا با حفظ موجودیت یک واحد سیاسی بیشترین ارتباط را دارند. زیرا آشکار است که واحدهای سیاسی بدون حفظ موجودیت خود نمی­توانند به دیگر هدف­ها دست یابند. تعیین دقیق ارزش یا منافع حیاتی در کشوری خاص، بستگی به ایستارهای سیاستگذاران آن کشور دارد. به‌عنوان مثال می­توان به موارد زیر اشاره کرد: استقلال، امنیت ملی، یک‌پارچگی سرزمین، رفاه اقتصادی و حفظ و تقویت شیوه­ي زندگی. این هدف­های فوری هستند و تعدادشان از بقیه­ي اهداف بیشتر است.

-2هدف­های میان مدت: این هدف­ها زمان بر هستند و بعد از اهداف کوتاه مدت دارای اولویت اند. همانند: سلطه­ی منطقه­ای، ترویج ارزش­ها در خارج، تضعیف مخالف و توسعه­ي فرصت­های اقتصادی در خارج.

-3 هدف­های بلند مدت: که عبارتند از طرح­ها و رویاها و پندارهای مربوط به سازمان سیاسی یا ایدئولوژیک غایی نظام بین­المللی، قواعد حاکم بر روابط درون نظام مزبور و نقش دولت­های خاص در این نظام. تفاوت بین هدف­های میان­مدت و بلند­مدت، تنها به تفاوت در عامل زمان که ذاتی آنهاست، مربوط نمی­شود؛ بلکه همچنین میان آنها تفاوت مهمی از حیث دامنه وجود دارد. دولت­ها به هنگام پافشاری بر هدف­های میان­مدت، درخواست­هایی خاص از دولت­هایی خاص دارند؛ اما در تعقیب هدف­های بلند­مدت، درخواست­های دولت­ها معمولا جهانی است.[11]

 

الگوهای بررسی سیاست خارجی

برای بررسی جنبه­های گوناگون سیاست خارجی، باید چندین مدل را در نظر گرفت، که البته بین دانشمندان علوم سیاسی اختلافی هستند و بعضی موارد دیگری را مد نظر دارند:[12]

    مدل استراتژیک(منطقی)
    مدل تصمیم­گیری
    مدل بوروکراتیک
    مدل تطابق و سازواری
    مدل فزاینده
    مدل سیستمی

 

عوامل موثر در سیاست­گذاری خارجی

گرچه تصمیم­گیرندگان نقشی اساسی را در فرایند سیاست­گذاری خارجی ایفا می­کنند، نباید تصور کرد که هدف­ها و منافع ملی بدون مقدمه از اذهان سیاست­گذاران تراوش کرده، به‌صورت سیاست­ها و جهت­گیری­های خاصی به‌ مورد اجرا در می­آیند؛ بلکه عوامل دیگری در به­وجود آمدن آنها دخیل می­باشند از جمله:[13]

-1  ارزش‌ها و اعتقادات

سیستم اعتقادی یک دولت، از این لحاظ حائز اهمیت است که طرحی نسبتا روشن از کارکرد نظام بین­المللی و نیز موقعیت یک دولت در قبال سایر دولت­ها به­دست می­دهد. بر همین اساس، برخی از رفتار­های بین­المللی مورد طرد و انکار واقع می­شود و پاره­ای دیگر به­گونه­ای مورد تفسیر مجدد قرار می­گیرد که با نظام اعتقادی و ارزشی حاکم بر جامعه سازگار باشد. این واقعیت را نیز نباید نادیده گرفت که نظام اعتقادی، در بسیاری از موارد محدودیت­های بسیاری در عرصه­ي انتخاب راه­حل­های گوناگون در سیاست خارجی، به­وجود می­آورد. آثار این محدودیت­ها را می­توان در انعقاد قراردادها و عضویت در اتحادها و ائتلاف­ها مشاهده کرد.

-2 زمینه­ های تاریخی و فرهنگی

این عامل گاه به صورت خودآگاه و گاه به صورت ناخودآگاه، مستقیم و غیر مستقیم، تصمیم­گیرندگان سیاست خارجی را تحت تاثیر خود قرار می­دهد.

-3 تصویر کلی از سیاست بین‌المللی

مقصود از این عامل، درک یک سیاست­گذار از واقعیت­ها و شرایط محیط بین‌المللی، متعارض بودن یا نبودن خواست­ها و منافع دیگران با داده‌های سیاست خارجی، و مطلوب بودن رفتارهای گوناگون بازیگران مختلف سیاست بین­المللی است. به دیگر سخن آن­که سیاست‌گذاران در برخی از موارد به­صورت ناخودآگاه، اوضاع بین­المللی را آن‌طور که دل‌خواه آنان است می­بینند و نه آن­گونه که واقعیت دارد.

-4برداشت‌ها

سیاست­گذاران خارجی درباره­ي هر مسئله­ي بین­المللی، دارای فرض‌هایی هستند و این فرض­ها طیف گسترده­ای از دوستی و خصومت و اعتماد و عدم اعتماد را تشکیل می­دهد.

-5 مشکلات داخلی و افکار عمومی

گاه سیاست­گذاران به سبب وجود یک سلسله مسائل و بحران‌های داخلی  و به‌منظور انحراف افکار عمومی، سیاست‌های اتخاذ می­کنند که هدف از آنها منحرف کردن افکار از مسائل داخلی به مسائل خارجی است. این وضعیت ممکن است شرایطی به‌وجود آورد که دولتی، مجبور به جهت­گیری خاصی در سیاست خارجی شود و در نتیجه به سوی استراتژی جدیدی سوق داده شود.

-6نیازهای داخلی

جهت تامین نیازهای داخلی اعم از اقتصادی و تکنولوژیک، فرهنگی و امنیتی، بسیاری از موارد، هدف­ها، تصمیمات و اعمال سیاست خارجی، در راستای برآورده شدن آن­ها قرار می­گیرند.

-7ساختار نظام بین­الملل

ساختار نظام بین­المللی، محدودیت­ها و نیز امکاناتی برای سیاست­گذاری به وجود می­آورد. به‌عنوان مثال در زمانی که جهان در فضای دو قطبی به سر می‌برد، کشورها به ناچار در یکی از دو بلوک قرار می­گرفتند و تعداد اندکی به سختی در گروه عدم تعهد قرار می­گرفتند. باید به این نکته نیز اشاره کرد که بسیاری از تصمیم­ها و داده­های سیاست خارجی، واکنشی است نسبت به رفتار سایر بازیگران بین­المللی.[14]

 

ابزارهای سیاست خارجی

-1چانه‌زنی دیپلماتیک: حکومت­ها در تلاش برای دستیابی به هدف­ها، تحقق ارزش‌ها، یا دفاع از منافع‌شان باید با اشخاصی ارتباط برقرار کنند که مایل­اند اعمال و رفتار آنان را متوقف کنند، تغییر دهند یا سبب ادامه آن گردند.

-2 تبلیغات: کشورها برای رساندن پیام­های خود از فنون خاص استفاده می‌کنند از آن جمله؛ نام­گذاری و برجسته ساختن یک اصل کلی و انتقال آن.

-3 پاداش و اجبار اقتصادی: باید گفت که هدف­های رفاهی، هدف­های اصلی اکثر حکومت­ها هستند و کشورها برای رفع نیازهای خود و رسیدن به رشد اقتصادی احتیاج به ارتباط با بازارهای جهانی دارند. یکی از ابزارها، محدود کردن این ارتباط و یا توسعه دادن آنست؛ که از طرق زیر انجام می­پذیرد: برقراری تعرفه،[15] سهمیه‌بندی،[16] تحریم،[17] برقراری ممنوعیت معامله،[18] اعطای وام و اعتبارات و تغییر نرخ ارز، تنظیم فهرست سیاه،[19] صدور مجوز،[20] مسدود کردن دارایی­ها،[21] سلب مالکیت[22] و اعطا و یا متوقف ساختن کمک‌ها.[23]

 

اجرای سیاست خارجی

اجرای سیاست خارجی تفاوت بسیاری با اجرای سیاست داخلی دارد. در سیاست داخلی، دولت توسط حاکمیت و کنترلی که بر اتباع خود دارد، اجرای تصمیمات را تضمین می­کند، لکن در سیاست خارجی، هیچ دولتی بر دولت دیگر کنترل حاکمانه ندارد.

نخستین مرحله برای اجرای سیاست خارجی، توضیح قانع‌کننده است. کشورهایی که همکاری آنها برای اجرای تصمیمات ضروری است، باید قانع شوند که سیاست اتخاذ شده به نفع آنها نیز هست؛ پس باید بتوانیم به نقطه نظر مشترک با آنها برسیم. برای این کار باید بتوانیم به نقطه­ي زینی نزدیک شویم.

دومین مرحله برای اجرای سیاست خارجی استفاده از ابزارهایی برای وادار کردن دیگران است؛ که دارای تکنیک­های خاص خود می­باشد.[24]